Wysokie Umawiające się Strony ustanawiają między sobą Unię Europejską

30 lat temu wszedł w życie Traktat o Unii Europejskiej. Nie był to pierwszy traktat związany z integracją europejską. Wcześniej podpisano w Paryżu (1951) i Rzymie (1957) traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie, a następnie traktat fuzyjny (1965), traktaty budżetowe (1970 i 1975) i Jednolity Akt Europejski (1986).

Uznaje się, że duży wpływ na traktaty z lat 80. i 90. miał włoski polityk Altiero Spinelli. W materiałach dotyczących „Pionierów Unii Europejskiej” czytamy, że: „To on kierował pracami nad wnioskiem Parlamentu Europejskiego (PE) dotyczącym traktatu w sprawie federalnej Unii Europejskiej – zwanym także planem Spinellego, który stał się ważnym źródłem inspiracji dla wzmocnienia traktatów UE w latach 80. i 90”.

Traktat o Unii Europejskiej jest nazywany też Traktatem z Maastricht, ponieważ w tym holenderskim mieście został 11 grudnia 1991 roku parafowany, a 7 lutego 1992 podpisany przez przedstawicieli 12 państw, należących wtedy do Wspólnot Europejskich. Następnie był ratyfikowany przez parlamenty krajowe, niekiedy po referendum, i wszedł w życie 1 listopada 1993 roku.

W artykule 1 TUE czytamy m. in., że traktat ustanawia Unię Europejską (która zastępuje Wspólnotę Europejską), że wyznacza „nowy etap w procesie tworzenia coraz ściślejszego związku między narodami Europy” oraz, że stanowi podstawę Unii (wraz z Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej).

Państwa europejskie zaczęły bliżej ze sobą współpracować w kilku nowych obszarach. Wprowadzono obywatelstwo europejskie, przyjęto wspólną politykę w dziedzinie stosunków zagranicznych i bezpieczeństwa, ustanowiono bliską współpracę w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Traktat otworzył drogę do stworzenia wspólnej europejskiej waluty, ustanowił także Europejski Bank Centralny (EBC) i ustalono zasady funkcjonowania euro (choć nie pojawia się jeszcze ta nazwa) w praktyce.

Traktat z Maastricht wyznaczył nowy etap integracji europejskiej, wykraczając poza pierwotny cel gospodarczy (wspólny rynek), otworzył drogę do integracji politycznej poprzez przejście z Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) do Unii Europejskiej (UE). Wśród głównych założeń Traktatu z Maastricht były między innymi: Unia Europejska składająca się z 3 „filarów” (istniejących wspólnot europejskich oraz 2 nowych obszarów współpracy), więcej instytucji mających legitymację demokratyczną, czy wprowadzenie pojęcia obywatelstwa UE „nadrzędnego względem obywatelstwa krajowego”.

Traktat o Unii Europejskiej (TUE) wywodzi się z traktatu z Maastricht, który został zmieniony traktatami z Amsterdamu (1997), z Nicei (2001) i z Lizbony (2007), a także różnymi traktatami akcesyjnymi, podpisywanymi podczas poszczególnych rozszerzeń UE. W międzyczasie podpisano też Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy, który nie wszedł w życie (odrzucony w referendum przez Francję i Holandię), a po jego odrzuceniu państwa członkowskie rozpoczęły prace nad traktatem z Lizbony.

W ostatnich latach mówi się o otwartości na zmiany w traktatach. W maju 2022 r. zakończyła się Konferencja w sprawie przyszłości Europy (Conference on the Future of Europe, CoFE). Wspominała o niej Ursula von der Leyen już w 2019 r. w swoich „wytycznych politycznych na następną kadencję Komisji Europejskiej”. Pisała, że w ramach realizacji jest „otwarta na zmiany w Traktacie”.

Po zakończeniu CoFE Komisja, określając dalsze plany, miała dopilnować „aby nowe reformy i strategie polityczne nie wykluczały się wzajemnie z dyskusjami na temat potrzeby zmiany Traktatu, koncentrując się na jak najlepszym wykorzystaniu obecnych możliwości, a jednocześnie zachowując otwartość na zmiany Traktatu tam, gdzie będzie to konieczne”. Ursula von der Leyen po zakończeniu CoFE wspomniała o realizacji celów „w pełni wykorzystując możliwości przewidziane w Traktatach, a nawet w razie potrzeby zmieniając Traktaty”.

Zgodnie z oceną Rady z listopada 2022 roku blisko 95% propozycji można zrealizować w ramach obecnie obowiązujących traktatów. Zmian traktatowych wymagałaby np.: umożliwienia UE wprowadzenia niektórych kwestii jako obowiązkowych do programów edukacji UE; objęcia zdrowia i opieki zdrowotnej oraz edukacji kompetencjami dzielonymi UE; nałożenia na państwa członkowskie obowiązku ustanowienia prawa do małżeństwa i adopcji np. dla par jednopłciowych; wprowadzenia ogólnounijnych referendów; przejścia od jednomyślności do większości kwalifikowanej w Radzie Europejskiej; bezpośredniego wyboru przewodniczącego Komisji przez obywateli; powierzenia Parlamentowi Europejskiemu prawa inicjatywy ustawodawczej.